بهترین روش تربیت کودک از نظر قران کریم
بهترین روش تربیت کودک از نظر قران کریم بی‌گمان بهترین روش تربیت که مبتنی بر شناخت حقیقت انسان و همه نیازهای روحی و روانی اوست، راه وحی است و قرآن کریم آیین خود را بهترین آیین تربیت برای کل بشر معرفی کرده و می‌فرماید:"این قرآن، به راهی که استوارترین راههاست، هدایت می‌کند." (اسرأ، 9) و هر چند که به روش تربیت کودک در قرآن تصریح نشده و لکن این مطلب، از لابلای برخی از آیات و داستان‌های قرآن کریم به زیبائی نمایان است؛ در این پاسخ‌نامه، به طور اختصار، به چند شیوة مهم می‌پردازیم:
1. روش‌الگویی:انسان ذاتاً الگوطلب و الگوپذیر است. به همین جهت یکی از بهترین و کوتاهترین روش‌های تربیت برای نمونه و تربیت عملی هر چه کمال و جاذبه نمونه ارائه شده بیشتر باشد. این روش کارآیی بیشتری خواهد داشت. تربیت ابتدایی کودک به طور طبیعی با روش الگویی شکل می‌گیرد؛ چرا که کودک در چند سال نخست زندگی خود، همه کارهایش را از الگوهای پیرامون خود که در درجة اول "پدر و مادر" او هستند، الگو برداری می‌کند و با تقلید از آنان رشد کرده و ساختار تربیتی‌اش سامان می‌یابد. به طور کلی روش الگویی به عنوان تربیت عملی بر جان انسان‌ها می‌نشیند و در نفوس آنها رسوخ می‌کند.
به همین جهت قرآن کریم می‌فرماید:"أَتَأْمُرُون‌َ النَّاس‌َ بِالْبِرِّ وَ تَنسَوْن‌َ أَنفُسَکُم؛(بقره،44) آیا مردم را به نیکی دعوت می‌کنید، اما خودتان را فراموش می‌نمایید؟!و در آیه‌ای دیگر می‌فرماید:"ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چرا سخنی می‌گویید که عمل نمی‌کنید؟!# نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنی بگویید که عمل نمی‌کنید." (صف، 2 و 3)
قرآن کریم، پیامبر اکرم‌را به عنوان الگویی کامل برای تربیت عملی بشر، معرفی می‌نماید و می‌فرماید:"مسلماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود." (احزاب، 21) ]در این زمینه نظر کنید به آیات:(ممتحنه،4)؛ (تحریم،10ـ12)[
بعد از پدر و مادر، یکی از الگوهای کودکان و جوانان، "دوستان" آنها هستند که در برخی از موارد الگوپذیری آنان از دیگران بیشتر است و روی تربیت عقایدی و اخلاقی و رفتاری آن ما تأثیر دارند. قرآن کریم در این زمینه هشدار داده و می‌فرماید:"و (به خاطرآور) روزی را که ستمکار دست خود را (از شدّت حسرت) به دندان می‌گزد و می‌گوید:"ای کاش با رسول (خدا) راهی برگزیده بودم# ای وای بر من، کاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود اختیار نکرده بودم # او مراد از یادآوری (حق) گمراه ساخت بعد از آنکه (یاد حق) به سراغ من آمده بود." (فرقان، 27 ـ 29) یکی دیگر از موارد الگوگیری کودکان و جوانان، محیط تعلیم و تربیت آنها یعنی همان "معلّم" و مربی کودکان می‌باشند و معمولاً تمامی حرکات و سکنات خود را از مربیّان، نمونه‌برداری می‌کنند، به همین جهت، هنگامی که از امام باقر7 درباره آیة "فَلْیَنظُرِ الاْ ؟ًِنسَـَن‌ُ إِلَی‌َ طَعَامِه‌ِ"(عبس، 24) انسان باید به غذای خویش بنگرد." سؤال شد، حضرتش فرمودند:"یعنی علمی که فرا می‌گیرد، بنگرد از چه کسی فرا می‌گیرد."(المحاسن، احمدبن محمدبن خالد البراقی، ج 1، ص 347، ح 724، المجمع العالمی لاهل البیت:.)
2. روش محبّت:بی‌گمان این روش در اصلاح و تربیت همه انسان‌ها به خصوص کودکان، نقشی عظیم و کارساز دارد که خداوند متعال، پیامبر گرامیش‌را به روش محبّت آراسته کرده(آل عمران، 159.) و تعبیر قرآن کریم نیز از کودکان به "بخشش" و هدیه، تعبیری است محبت‌آمیز، می‌فرماید:"به هر کس که بخواهد دختر می‌بخشد و به هر کس بخواهد پسر می‌بخشد."(شوری،49)
انسان، به فطرت خود نیازمند محبّت است و در مراحل اولیه زندگی و دوران کودکی خویش به محبتی بیشتر نیاز دارد و تأثیر روش محبت در سازمان دادن به شخصیت کودک بر کسی پوشیده نیست. البته محبتی معتدل و راستین و به دور از تکلف و تصنّع و متناسب با سن و سال و وضع و حال کودک وبه دور از تبعیض که در این زمینه روایاتی از اهل بیت:نیز داریم.(رجوع کنید به:میزان الحکمة، محمد محمدی ری شهری، ترجمه حمید رضا، شیخی، ج 14، ص 708، ح 22620 ـ 32633، دارالحدیث.) نمونه‌هایی از این روش را در قرآن کریم، می‌توان در داستان حضرت یوسف‌غ جستجو کرد. یکی در هنگامی که پدرش، حضرت یعقوب‌غ بنابر تقاضای برادران یوسف، او را به بازی و گردش می‌فرستد و خوف از جان یوسف‌غ را دارد.(نظر کنید به آیات:(یوسف، 12 ـ 13).) نمونه‌ای دیگر از این روش (محبت) همانا طلب بخشش گناهان و استغفار برای برادران یوسف‌غ از خداوند متعال است، در هنگامی که به خطای خود پی می‌برند.(نظر کنید به:(یوسف، 97 ـ 98).)
3. روش موعظه:این روش از جمله روش‌هایی است که خداوند متعال برای تربیت همه انسان‌ها بدان سفارش کرده و می‌فرماید:"با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما."(نحل،125)
موعظه نیکو، موعظه‌ای است که از جان پاک واعظی راه یافته، به روشی نیکو، از آن برای اصلاح و هدایت بهره گرفته شود. و خود قرآن کریم، کتاب موعظه الهی است(نظر کنید به:(یونس، 57).) نمونة زیبای روش موعظه، پند و اندرزهای لقمان حکیم به فرزند خویش است، مواعظی در زمینه اصول اعتقادی و وظایف شرعی و همچنین آداب نیکوی اخلاقی در وجوه فردی و اجتماعی، می‌فرماید:"(به خاطر بیاور) هنگامی را که لقمان به فرزندش ـ در حالی که او را موعظه می‌کرد ـ گفت:"پسرم!چیزی را همتای خدا قرار مده که شرک، ظلم بزرگی است." (لقمان، 13)(سپس در یکی دیگر از اندرزهای اعتقادی خود می‌فرماید:"پسرم!اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی (کار نیک یا بد) باشد، و در دل سنگی یا در (گوشه‌ای از) آسمان‌ها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را (در قیامت برای حساب) می‌آورد؛ خداوند دقیق و آگاه است."(لقمان،16) و در موعظه‌های تکالیف دینی می‌گوید:"پسرم!نماز را بر پا دار، و امر به معروف و نهی از منکر کن، و در برابر مصایبی که به تو می‌رسد شکیبا باش که این از کارهای مهم است" (لقمان، 17) و در پایان موعظه‌های اخلاقی فردی و اجتماعی را چنین بیان می‌دارد." (پسرم!) با بی‌اعتنایی از مردم روی مگردان، و مغرورانه بر زمین راه مرو که خداوند هیچ متکبر مغروری را دوست ندار #¢ (پسرم!) در راه رفتن، اعتدال را رعایت کن؛ از صدای خود بکاه (و هرگز فریاد مزن) که زشت‌ترین صداها صدای خران است."(لقمان، 18 ـ 19)
4. روش تعلیم:این شیوه هم یکی از روش‌ها است که بیشتر در روایات ائمه:روی آن تأکید شده مثلاً در بعضی از روایات، یکی از حقوق فرزند را "آموزش قرآن" و یا "سوادآموزی" بر شمرده‌اند(ر.ک:نهج‌البلاغه، حکمت 399، نامه 31.) و در جای دیگر امام علی‌می‌فرماید:"از دانش ما به کودکان خود چیزی بیاموزید که خداوند به واسطه آن سودشان بخشد."(میزان الحکمة، همان، ج 14، ص 7107، ح 22753.)
و همچنین است آموزش نماز، شنا، تیراندازی که همه اینها در تربیت جسمی و روانی کودک مؤثر است. و در تربیت قرآنی، احتیاطهای لازم در امور جنسی کودک نیز حایز اهمیت شمرده شده او امر فرمودکه که کودکان باید با اجازه وارد اتاق خواب پدر و مادر شوند، می‌فرماید:"ای کسانی که ایمان آورده‌اید!بردگان شما، و همچنین کودکانتان که به حد بلوغ نرسیده‌اند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند:پیش از نماز صبح، و نیمروز هنگامی که لباس‌های (معمولی) خو را بیرون می‌آورید، و بعد از عشا؛ این سه وقت خصوصی برای شماست، اما بعد از این سه وقت، گناهی بر شما و بر آنان نیست (که بدون اذن وارد شوند) و بر گرد یکدیگر بگردید (و با صفا و صمیمیت به یکدیگر خدمت نمایید). این گونه خداوند آیات را برای شما بیان می‌کند (نور،58)
5. روش مراقبه:یکی از مؤثرترین شیوه‌ها برای حفظ کردار و تداوم اعمال صالح است، خواه در تربیت و تزکیه نفس باشد و یا تربیت کودکان و زیردستان، خداوند در این زمینه می‌فرماید:"ای کسانی که ایمان آورده‌اید!خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه دارید."(تحریم،6)
6. روش تنبیه و سرزنش:روشی بسیار مهم در تربیت است که ظرافت و دقت خاص خود را می‌طلبد و باید در راستای تربیت و اصلاح کودک و یا هر فرد دیگر باشد، بدون این که به شخصیت انسانی و کرامت فرد، آسیبی برسد. قرآن کریم، نمونه‌ای از سرزنش کردن پدری همچون یعقوب‌غ را در مقابل سهل‌انگاری‌ها بلکه گناهان برادر یوسف‌غ بازگو می‌کند، می‌فرماید:"(یعقوب) گفت:"هوس‌های نفسانی شما این کار را برایتان آراسته!من صبر جمیل (و شکیبائی خالی از ناسپاسی) خواهم داشت، و در برابر آنچه می‌گویید، از خداوند یاری می‌طلبم
1. روش‌الگویی:انسان ذاتاً الگوطلب و الگوپذیر است. به همین جهت یکی از بهترین و کوتاهترین روش‌های تربیت برای نمونه و تربیت عملی هر چه کمال و جاذبه نمونه ارائه شده بیشتر باشد. این روش کارآیی بیشتری خواهد داشت. تربیت ابتدایی کودک به طور طبیعی با روش الگویی شکل می‌گیرد؛ چرا که کودک در چند سال نخست زندگی خود، همه کارهایش را از الگوهای پیرامون خود که در درجة اول "پدر و مادر" او هستند، الگو برداری می‌کند و با تقلید از آنان رشد کرده و ساختار تربیتی‌اش سامان می‌یابد. به طور کلی روش الگویی به عنوان تربیت عملی بر جان انسان‌ها می‌نشیند و در نفوس آنها رسوخ می‌کند.
به همین جهت قرآن کریم می‌فرماید:"أَتَأْمُرُون‌َ النَّاس‌َ بِالْبِرِّ وَ تَنسَوْن‌َ أَنفُسَکُم؛(بقره،44) آیا مردم را به نیکی دعوت می‌کنید، اما خودتان را فراموش می‌نمایید؟!و در آیه‌ای دیگر می‌فرماید:"ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چرا سخنی می‌گویید که عمل نمی‌کنید؟!# نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنی بگویید که عمل نمی‌کنید." (صف، 2 و 3)
قرآن کریم، پیامبر اکرم‌را به عنوان الگویی کامل برای تربیت عملی بشر، معرفی می‌نماید و می‌فرماید:"مسلماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود." (احزاب، 21) ]در این زمینه نظر کنید به آیات:(ممتحنه،4)؛ (تحریم،10ـ12)[
بعد از پدر و مادر، یکی از الگوهای کودکان و جوانان، "دوستان" آنها هستند که در برخی از موارد الگوپذیری آنان از دیگران بیشتر است و روی تربیت عقایدی و اخلاقی و رفتاری آن ما تأثیر دارند. قرآن کریم در این زمینه هشدار داده و می‌فرماید:"و (به خاطرآور) روزی را که ستمکار دست خود را (از شدّت حسرت) به دندان می‌گزد و می‌گوید:"ای کاش با رسول (خدا) راهی برگزیده بودم# ای وای بر من، کاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود اختیار نکرده بودم # او مراد از یادآوری (حق) گمراه ساخت بعد از آنکه (یاد حق) به سراغ من آمده بود." (فرقان، 27 ـ 29) یکی دیگر از موارد الگوگیری کودکان و جوانان، محیط تعلیم و تربیت آنها یعنی همان "معلّم" و مربی کودکان می‌باشند و معمولاً تمامی حرکات و سکنات خود را از مربیّان، نمونه‌برداری می‌کنند، به همین جهت، هنگامی که از امام باقر7 درباره آیة "فَلْیَنظُرِ الاْ ؟ًِنسَـَن‌ُ إِلَی‌َ طَعَامِه‌ِ"(عبس، 24) انسان باید به غذای خویش بنگرد." سؤال شد، حضرتش فرمودند:"یعنی علمی که فرا می‌گیرد، بنگرد از چه کسی فرا می‌گیرد."(المحاسن، احمدبن محمدبن خالد البراقی، ج 1، ص 347، ح 724، المجمع العالمی لاهل البیت:.)
2. روش محبّت:بی‌گمان این روش در اصلاح و تربیت همه انسان‌ها به خصوص کودکان، نقشی عظیم و کارساز دارد که خداوند متعال، پیامبر گرامیش‌را به روش محبّت آراسته کرده(آل عمران، 159.) و تعبیر قرآن کریم نیز از کودکان به "بخشش" و هدیه، تعبیری است محبت‌آمیز، می‌فرماید:"به هر کس که بخواهد دختر می‌بخشد و به هر کس بخواهد پسر می‌بخشد."(شوری،49)
انسان، به فطرت خود نیازمند محبّت است و در مراحل اولیه زندگی و دوران کودکی خویش به محبتی بیشتر نیاز دارد و تأثیر روش محبت در سازمان دادن به شخصیت کودک بر کسی پوشیده نیست. البته محبتی معتدل و راستین و به دور از تکلف و تصنّع و متناسب با سن و سال و وضع و حال کودک وبه دور از تبعیض که در این زمینه روایاتی از اهل بیت:نیز داریم.(رجوع کنید به:میزان الحکمة، محمد محمدی ری شهری، ترجمه حمید رضا، شیخی، ج 14، ص 708، ح 22620 ـ 32633، دارالحدیث.) نمونه‌هایی از این روش را در قرآن کریم، می‌توان در داستان حضرت یوسف‌غ جستجو کرد. یکی در هنگامی که پدرش، حضرت یعقوب‌غ بنابر تقاضای برادران یوسف، او را به بازی و گردش می‌فرستد و خوف از جان یوسف‌غ را دارد.(نظر کنید به آیات:(یوسف، 12 ـ 13).) نمونه‌ای دیگر از این روش (محبت) همانا طلب بخشش گناهان و استغفار برای برادران یوسف‌غ از خداوند متعال است، در هنگامی که به خطای خود پی می‌برند.(نظر کنید به:(یوسف، 97 ـ 98).)
3. روش موعظه:این روش از جمله روش‌هایی است که خداوند متعال برای تربیت همه انسان‌ها بدان سفارش کرده و می‌فرماید:"با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما."(نحل،125)
موعظه نیکو، موعظه‌ای است که از جان پاک واعظی راه یافته، به روشی نیکو، از آن برای اصلاح و هدایت بهره گرفته شود. و خود قرآن کریم، کتاب موعظه الهی است(نظر کنید به:(یونس، 57).) نمونة زیبای روش موعظه، پند و اندرزهای لقمان حکیم به فرزند خویش است، مواعظی در زمینه اصول اعتقادی و وظایف شرعی و همچنین آداب نیکوی اخلاقی در وجوه فردی و اجتماعی، می‌فرماید:"(به خاطر بیاور) هنگامی را که لقمان به فرزندش ـ در حالی که او را موعظه می‌کرد ـ گفت:"پسرم!چیزی را همتای خدا قرار مده که شرک، ظلم بزرگی است." (لقمان، 13)(سپس در یکی دیگر از اندرزهای اعتقادی خود می‌فرماید:"پسرم!اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی (کار نیک یا بد) باشد، و در دل سنگی یا در (گوشه‌ای از) آسمان‌ها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را (در قیامت برای حساب) می‌آورد؛ خداوند دقیق و آگاه است."(لقمان،16) و در موعظه‌های تکالیف دینی می‌گوید:"پسرم!نماز را بر پا دار، و امر به معروف و نهی از منکر کن، و در برابر مصایبی که به تو می‌رسد شکیبا باش که این از کارهای مهم است" (لقمان، 17) و در پایان موعظه‌های اخلاقی فردی و اجتماعی را چنین بیان می‌دارد." (پسرم!) با بی‌اعتنایی از مردم روی مگردان، و مغرورانه بر زمین راه مرو که خداوند هیچ متکبر مغروری را دوست ندار #¢ (پسرم!) در راه رفتن، اعتدال را رعایت کن؛ از صدای خود بکاه (و هرگز فریاد مزن) که زشت‌ترین صداها صدای خران است."(لقمان، 18 ـ 19)
4. روش تعلیم:این شیوه هم یکی از روش‌ها است که بیشتر در روایات ائمه:روی آن تأکید شده مثلاً در بعضی از روایات، یکی از حقوق فرزند را "آموزش قرآن" و یا "سوادآموزی" بر شمرده‌اند(ر.ک:نهج‌البلاغه، حکمت 399، نامه 31.) و در جای دیگر امام علی‌می‌فرماید:"از دانش ما به کودکان خود چیزی بیاموزید که خداوند به واسطه آن سودشان بخشد."(میزان الحکمة، همان، ج 14، ص 7107، ح 22753.)
و همچنین است آموزش نماز، شنا، تیراندازی که همه اینها در تربیت جسمی و روانی کودک مؤثر است. و در تربیت قرآنی، احتیاطهای لازم در امور جنسی کودک نیز حایز اهمیت شمرده شده او امر فرمودکه که کودکان باید با اجازه وارد اتاق خواب پدر و مادر شوند، می‌فرماید:"ای کسانی که ایمان آورده‌اید!بردگان شما، و همچنین کودکانتان که به حد بلوغ نرسیده‌اند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند:پیش از نماز صبح، و نیمروز هنگامی که لباس‌های (معمولی) خو را بیرون می‌آورید، و بعد از عشا؛ این سه وقت خصوصی برای شماست، اما بعد از این سه وقت، گناهی بر شما و بر آنان نیست (که بدون اذن وارد شوند) و بر گرد یکدیگر بگردید (و با صفا و صمیمیت به یکدیگر خدمت نمایید). این گونه خداوند آیات را برای شما بیان می‌کند (نور،58)
5. روش مراقبه:یکی از مؤثرترین شیوه‌ها برای حفظ کردار و تداوم اعمال صالح است، خواه در تربیت و تزکیه نفس باشد و یا تربیت کودکان و زیردستان، خداوند در این زمینه می‌فرماید:"ای کسانی که ایمان آورده‌اید!خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه دارید."(تحریم،6)
6. روش تنبیه و سرزنش:روشی بسیار مهم در تربیت است که ظرافت و دقت خاص خود را می‌طلبد و باید در راستای تربیت و اصلاح کودک و یا هر فرد دیگر باشد، بدون این که به شخصیت انسانی و کرامت فرد، آسیبی برسد. قرآن کریم، نمونه‌ای از سرزنش کردن پدری همچون یعقوب‌غ را در مقابل سهل‌انگاری‌ها بلکه گناهان برادر یوسف‌غ بازگو می‌کند، می‌فرماید:"(یعقوب) گفت:"هوس‌های نفسانی شما این کار را برایتان آراسته!من صبر جمیل (و شکیبائی خالی از ناسپاسی) خواهم داشت، و در برابر آنچه می‌گویید، از خداوند یاری می‌طلبم
تاريخ : چهارشنبه دوازدهم مرداد 1390 | 0:45 | نویسنده : SAR
